محمد نهاوندیان (زاده ۱۳۳۳، تهران) سیاستمدار و اقتصاددان ایرانی، معاون اقتصادی رئیس جمهور در دولت دوازدهم است .
وی در دولت یازدهم رئیس دفتر رئیس جمهور و سرپرست نهاد ریاست جمهوری بود که محمود واعظی ( وزیر ارتباطات دولت یازدهم ) در دولت دوازدهم جانشین وی شد .
نهاوندیان از خرداد سال ۱۳۸۶تا پاییز سال ۱۳۹۲ ریاست اتاق بازرگانی ایران را برعهده داشت.
نهاوندیان را از لحاظ سیاسی نمی‌توان عضو وابسته هیچ‌یک از جریانات متداول دانست. علی‌رغم حضور فعال در صحنه‌های سیاسی، هرگز عضو هیچ حزب و سازمان سیاسی نبوده است. فردی میانه رو است که سابقه همکاری با معتدلین جناح‌های مختلف را در کارنامه دارد. در دولت‌های موسوی، مرحوم هاشمی و خاتمی معاون وزیر و مشاور رئیس جمهور بوده و در دولت روحانی، مسئولیت رئیس دفتر رئیس جمهور و سرپرست نهاد ریاست جمهوری را پذیرفت. در دولت احمدی‌نژاد بدون هماهنگی، او را به سمت دبیر کل بورس أوراق بهادار برگزیدند. اما از قبول سمت عذر خواست و سمت ریاست اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی را که سمتی غیردولتی بود ترجیح داد.
نهاوندیان مشهورترین رئیس اتاق ایران پس از انقلاب است. ریاست اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی تهران و ایران - معاونت اقتصادی شورای عالی امنیت ملی - عضو ستاد ویژه اجرای اصل ۴۴ قانون اساسی –نماینده تام‌الاختیار رئیس جمهور در سازمان تجارت جهانی (در دوره هاشمی و خاتمی)- معاون طرح و برنامه وزارت بازرگانی و مشاور رئیس جمهور و ریاست مرکز ملی مطالعات جهانی شدن از دیگر سمت‌های اوست. او فارغ‌التحصیل مدرسه علوی و دارای دکترای اقتصاد از آمریکا و همچنین تحصیلات حوزوی است.
دکتر نهاوندیان در کمک به مذاکرات برجام، تیم اقتصادی متشکل از مدیران دولتی و بانکی، حقوقدانان مجرب در حوزه صنعت و کسب و کار و مسئولان اتاقهای بازرگانی را تشکیل داد. این تیم مهمترین تیم پشتیبان مذاکرات سیاسی بود.
دوران کودکی و نوجوانی
محمد نهاوندیان در تاریخ ۱۵ اسفند سال ۱۳۳۳، در تهران متولد شد. نیای بزرگش در قرن گذشته از نهاوند به زنجان کوچ و در آنجا ازدواج کرده بود. پدرش حاج جعفر نهاوندیان در سالهای جنگ جهانی دوم، به تهران رفت و کارمند و مدیر شرکت صنعتی جهان موتور بود. از خدمات اجتماعی او، مشارکت در تأسیس درمانگاه علوی در خیابان ابوسعید و حسینیه زنجانی‌ها در خیابان شیخ هادی تهران بود.
محمد نهاوندیان تا سال پنجم دبستان را در مدرسه جعفری در گذر وزیر دفتر تهران درس خواند که در آن ایام، مدرسه شماره یک جامعه تعلیمات اسلامی بود. سپس در کلاس ششم به مدرسه علوی رفت و دوره دبیرستان را با رتبه عالی به پایان رساند. «شرح ابن عقیل» را با شوشتری، علم الحدیث را نزد علامه نوری و برخی دروس فقه را با شهید مطهری گذراند. در دوران دانشجویی، به شهید مطهری نزدیک شد و در جلسات «فلسفه تاریخ» وی شرکت می‌کرد. نهاوندیان در سال ۱۳۵۱به عنوان شاگرد اول ورودی دانشکده اقتصاد، وارد دانشگاه تهران شد. . به اقتصاد اسلامی علاقه‌مند شد. دانشجوی جوان در اواخر سال ۵۳ با دکتر مشکات، رئیس دانشکده اقتصاد تهران مذاکره کرد تا جلسات «درس اقتصاد اسلامی» در دانشکده برگزار شود. شورای تحقیقات اقتصاد اسلامی را با حضور شهید مطهری و همکاری معدودی از اساتید اقتصاد پایه‌گذاری کرد و در جلسه نقد و بررسی کاپیتال مارکس با شهید بهشتی در ارتباط قرار گرفت و در دوره دانشجوئی، در فعالیتهای گوناگون سیاسی و جلسات مذهبی آن زمان حضور داشت که تأسیس کتابکده و انتشار نشریه دانشجوئی آذرخش در دانشکده اقتصاد (که به سبب مقاله نهضت تنباکوی او توقیف شد) از آن جمله بود.
در این جلسات نهاوندیان با سران آینده نظام جمهوری اسلامی نظیر بهشتی، باهنر، استاد جعفری، دکتر نمازی و صالح خو آشنا شد و حتی آشنایی اش به آیت‌الله مفتح و سید علی خامنه‌ای نیز رسید.
محمد نهاوندیان بعد از پایان دوره لیسانس، به تحصیل همزمان فوق‌لیسانس در دو رشته «برنامه‌ریزی شهری و منطقه‌ای» دانشگاه ملی و «اقتصاد» دانشگاه تهران پرداخت. با اوج‌گیری انقلاب، تحصیل را رها کرد و به فعالین انقلاب اسلامی پیوست.
بعد از انقلاب
شهید مطهری بعد از بهمن‌ماه ۵۷، با توجه به نیاز دولت نوپای اسلامی، از نهاوندیان خواست جلسات اقتصاد اسلامی را که به سبب فعالیتهای دوره انقلاب متوقف شده بود مجدداً راه اندازی کند.
نهاوندیان بعد از پیروزی انقلاب و شهادت استاد مطهری به صدا و سیما رفت. اما اختلاف عقیده او با صادق قطب‌زاده، نگذاشت این همکاری طولانی باشد. دکتر صدر وزیر بازرگانی دولت موقت او را به وزارتخانه برد تا مدیریت روابط عمومی را بر عهده گیرد. با آغاز جنگ تحمیلی، به جبهه رفت و با حکم شهید رجائی به عنوان نماینده نخست وزیر در بنادر و گمرکات جنوب، کار تخلیه و انتقال کالاهای بیش از یکصد کشتی معطل مانده و انبارهای زیر آتش گمرک بندر امام خمینی به داخل کشور را سامان داد. او در دولت شهید رجائی و شهید باهنر به معاونت هماهنگی وزارت بازرگانی و سپس معاونت طرح و برنامه همان وزارتخانه منصوب شد. سپس برای ادامه تحصیلات حوزوی عازم قم شد و تا سال ۱۳۶۴ در قم به تحصیل و تحقیق پرداخت.
در ایالات متحد آمریکا
نهاوندیان که دوره فوق‌لیسانس اش را هنگام اوج‌گیری انقلاب، نیمه‌کاره رها کرده بود؛ بعد از یک وقفه هفت ساله، رهسپار آمریکا شد. در دانشگاه جرج واشینگتن فوق‌لیسانس اقتصاد خود را پی گرفت. با درخشش تحصیلی موفق به دریافت بورس تحصیلی از دانشگاه جورج واشینگتن برای ادامه تحصیل در مقطع دکتری گردید و همزمان به تدریس در دانشگاه پرداخت.
نهاوندیان، با همکاری عده ای از اساتید مسلمان، مرکز اطلاعات و تحقیقات اسلامی را در واشینگتن تأسیس کرد. این مرکز، علاوه بر فعالیت فرهنگی و ارتباط با دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی و آموزشی.
دبیرخانه شورایی شد به نام شورای همکاری اسلامی که ارتباط چهل مرکز اسلامی آمریکا را ساماندهی می‌کرد و به طور منظم در ایالتهای مختلف تشکیل جلسه می‌داد. در جریان فعالیتهای اسلامی این مرکز، نهاوندیان با سیستم اجتماعی و فرهنگی آمریکا و پیچیدگی‌های کار رسانه ای در آمریکا از نزدیک آشنا شد. از مهمترین فعالیتهای این مرکز – که از حمایت و اجازه مالی مراجع تقلید برخوردار بود- نقش آفرینی در فشار بر سیاست گزاران آمریکایی برای مقابله با فاجعه کشتار مسلمانان بوسنی بود. نهاوندیان بعد از ۸ سال تحصیل و کار در آمریکا و اخذ درجه فوق لیسانس و دکترا در سال ۱۳۷۲ به ایران بازگشت.
در ایران
نهاوندیان بلافاصله پس از بازگشت به تصدی معاونت طرح و برنامه وزارت بازرگانی در دولت هاشمی رفسنجانی دعوت شد و با طرح موضوع الحاق ایران به سازمان جهانی تجارت در دولت، به سمت نماینده تام‌الاختیار تجاری رئیس جمهور منصوب شد. با انتخاب آقای سید محمد خاتمی به ریاست جمهوری، نهاوندیان معاون برنامه‌ریزی و اطلاع‌رسانی وزارت بازرگانی و سرپرست مؤسسه مطالعات و پژوهشهای بازرگانی شد و تا سال ۱۳۸۰ در همان سمت ماند. در این دوره، او طراحی و اجرای نوسازی نظام تجاری ایران را پی گرفت. راه اندازی و تصویب قانون تجارت الکترونیکی در ایران، راه اندازی بارکد در ایران و عضویت ایران در سازمان بین‌المللی EAN، آموزش و تربیت مذاکره کنندگان سازمان جهانی تجارت، راه اندازی نقطه تجاری ایران و شبکه آگاهگر بازرگانی در همکاری با آنکتاد، بخشی از اقدامات او برای این نوسازی بود.
نهاوندیان از سال ۱۳۷۹ در سازمان صدا و سیما، شورای اقتصادی سازمان را راه اندازی کرد که هدف ترویج و توسعه فرهنگ اقتصاد عمومی را دنبال می‌کرد و تولید برنامه‌های جدید اقتصادی را در دستور شبکه‌های مختلف قرار داد. خود نیز با حضور و اداره برنامه تلویزیونی «عیار»، شکل نوینی از نقد و ارزیابی موضوعات و سیاستهای اقتصادی را ارائه کرد. نهاوندیان تا سال ۱۳۸۳ ریاست این شورا را به عهده داشت.
در سال ۱۳۸۲سید محمد خاتمی، با پیشنهاد نهاوندیان برای تأسیس «مرکز ملی مطالعات جهانی شدن» موافقت و او را به سمت مشاور رئیس جمهور و رئیس این مرکز منصوب کرد که در سال ۱۳۸۶ با استعفای نهاوندیان از سمت مشاور احمدی‌نژاد پایان یافت.
اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی
در بهمن سال ۱۳۸۴، در یک انتخابات کم سابقه، بزرگان صنعت و تجارت پایتخت، نهاوندیان را به ریاست اتاق تهران برگزیدند. انتخاب نهاوندیان به ریاست ۲۷ ساله قبلی پایان داد. بخش خصوصی عملکرد او را پسندید و در خرداد سال ۱۳۸۶ نمایندگان شهرستان‌ها و تشکل‌های ملی او را به ریاست اتاق بازرگانی و صنایع و معادن ایران برگزیدند. نهاوندیان موفق شد اتاق را از حاشیه به متن تصمیم سازی بکشاند. در بخشی طولانی از دوره ریاست او، دولت احمدی‌نژاد، اتاق را بایکوت کرد. اما او موفق شد با یک سیاست عمومی فعال، ضمن جلب اعتماد اعضای اتاق و گسترش رابطه با سایر ارکان نظام تصمیم‌گیری بالاخص مجلس، جایگاه اتاق را در کشور ارتقاء دهد. در دوران او، برای نخستین بار نهاد بخش خصوصی، پیش نویس قانون نوشت و با وجود مخالفت صریح دولت وقت، به تصویب قانونگزار رساند. این قانون، یکی از مترقی‌ترین مبانی حقوقی اقتصاد ایران در حمایت از فضای رقابتی و توانمندسازی بخش خصوصی است. همچنین برای مبارزه با بوروکراسی اقتصادی، تأسیس کمیته مقررات زدائی (ماده ۷۶ قانون برنامه پنجم) تصویب شد که اتاق را به عنوان دبیرخانه این کمیته و همچنین شورای گفتگوی دولت و بخش خصوصی، قرارگاه اصلاح ساختاری محیط کسب و کار در اقتصاد ایران می‌کرد. تأسیس کانون نیکوکاری ابرار در اتاق ایران، بخش خصوصی را به طور نهادینه، در حوزه خدمت اجتماعی و مسئولیت اجتماعی شرکتها فعال کرد و گرفتن مأموریت قانونی برای تأسیس «مرکز مطالعات راهبردی آب و کشاورزی» در اتاق، در جلب توجه بخش خصوصی و مردم به بحران مورد غفلت آب در کشور مؤثر افتاد. اتاق در این دوره – که همزمان با تشدید تحریم‌های تحمیلی بود- بر تحرکات بین‌المللی خود افزود و در اتاق بازرگانی بین‌المللی به صدور بیانیه ضد تحریمی توفیق یافت. نهاوندیان با انتخاب روسای اتاقهای جهان، برای نخستین بار به عضویت در هیئت اجرائی فدراسیون اتاقهای جهان انتخاب شد. وقتی در سال ۱۳۹۲ او اتاق را به سوی دفتر جدیدش در پاستور ترک می‌کرد، اتاق یک بازیگر فعال در عرصه تعامل با قوای سه‌گانه و موسسات اقتصاد جهانی شده بود.
حضور در دولت یازدهم
رئیس جمهور جدید حسن روحانی در نخستین انتصاب خود محمد نهاوندیان رئیس اتاق بازرگانی و صنایع و معادن و کشاورزی ایران را به عنوان رئیس دفتر خود منصوب کرده است. پس از گذشت چند ماه، با اصرار نهاوندیان، هیئت نمایندگان اتاق ایران با استعفای او موافقت کرد.
تدریس
نهاوندیان علاقه خاصی به معلمی دارد. او تقریباً از روز اخذ دیپلم تا سال ۱۳۸۹ در کنار سایر فعالیت‌هایش، همیشه تدریس را در برنامه داشته. او ابتدا در دبستان امیر در کرج وسپس در دبستان و مدرسه راهنمائی نیکان به تعلیم و تربیت پرداخت و در سال ۱۳۵۶ تدریس در مدرسه عالی ساختمان را شروع کرد. همزمان با تحصیل در آمریکا، به عنوان دستیار استاد، تدریس «اقتصادعمومی»، «اقتصاد خرد»، «سازماندهی صنعتی» و «اقتصاد بین‌الملل» را برای دانشجویان دانشگاه جرج واشینگتن بر عهده داشت.
او در دانشگاه تهران، درسهای «اقتصاد انرژی» و «برنامه‌ریزی توسعه» را برای دوره کارشناسی ارشد دانشکده اقتصاد، و همچنین درس «اقتصاد آمریکا» را برای کارشناسی ارشد دانشکده مطالعات جهان، تدریس کرده است.
در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تدریس دروس «تجارت بین‌الملل» و «سازماندهی صنعتی» و «اقتصاد بین‌الملل و مقررات سازمانی جهانی تجارت» و همچنین دوره آمادگی مذاکرات WTO را برعهده داشته است.
نهاوندیان همچنین سابقه تدریس در دانشگاه تربیت مدرس، دانشکده روابط بین‌الملل، دانشگاه امام صادق ع و دانشگاه فردوسی مشهد را در کارنامه دارد.
راهنمایی و مشاوره تحقیق
نهاوندیان استاد راهنما و مشاور برای ده‌ها رساله دکتری و کارشناسی ارشد، دانشگاه تهران، دانشگاه تربیت مدرس، دانشگاه عالی دفاع ملی، دانشگاه امام صادق (ع)، دانشگاه علوم اسلامی لندن و دانشگاه آزاد اسلامی بوده است.
برخی از رساله‌های دکترای تحت نظر او عناوین ذیل را داراست
تحصیلات دانشگاهی
فعالیتهای دانشگاهی
مسئولیت‌های اجرائی و اجتماعی
آثار و تالیفات
مشارکت در تحقیق
Economic Analysis of Natural Disasters in “U.s” , George Washington University,1989 Pricing of Natural Gas in International Market, An Elasticity Analysis, George Washington University,1992
نهاوندیان در دوره نمایندگی تام‌الاختیار تجاری دولت ایران و بعدها ریاست اتاق ایران، فعالیت بین‌المللی گسترده ای برای گشایش فضای تجارت بین‌الملل و کاهش فشارهای تحریمی، بعمل آورد. حضور پر رنگ او در اجلاسهای بین‌المللی و سخنرانی‌هایش، اولین نمایش بین‌المللی بخش خصوصی کشور در سالهای بعد از انقلاب بود. نگاهی به سر فصل‌های برخی از مهمترین این سخنرانی‌ها، جالب توجه است.
* The effects of the World Financial Crisis on the PersianGulf Economies
- اجلاس کران مونتانا، تیرانا، آلبانی، فروردین ۱۳۸۸
* Fluctuations in Energy Prices and World Economic Crisis
- اجلاس مجمع اقتصاد جهانی (WEF)، بحرالمیت، اردن، اردیبهشت ۱۳۸۸
* Global Economic Crisis and Change in World Economic Relations
- اجلاس یورو چمبرز، بروکسل، اردیبهشت ۱۳۸۷
* ICC Banking Commission Meeting
- بحران مالی جهانی، پیامدها و راهکارها، اجلاس سراسری اتاق بازرگانی بین‌المللی در بروکسل، آبانماه ۱۳۸۷
* The Impac of E-Commerce on Developing Nations, The case of the I.R.Iran
- سمپوزیوم بین‌المللی دولت و توسعه تجارت الکترونیکی، سازمان بهره‌وری آسیایی، ۱۳۸۲
* Iran: from the Silk Road to Electronic Commerce.
- سمپوزیوم سی فاکت (c-fact)، سوئیس، ژنو، ۱۳۷۷
* Trade Policy Reform in I.R.Iran
- اجلاس کران مونتانا، موناکو، ۱۳۷۶
* Trade Efficiency in I.R.Iran
- اتاق بازرگانی و صنایع انگلستان (CBI)، لندن، ۱۳۷۵
* Economies Sanctions, Causes and Effects
- اجلاس تجارت جهانی، سوئیس، ژنو، ۱۳۷۵
Increasing Roll the Private Sector in Management of Global Economy, 60th Anniversary of TOBB (Union of Chambers and Commodity Exchanges of Turkey)
شهریور ۹۱
The importance of developing economic ties with African contries
اسفند ۹۰
Importance of developing economic relations and influential role of private sector in expanding trade and investment among D-8 Member contries
آبان ۹۱
Infrastructure development in Asia: improving Connectivity for deeper regional integration
اسفند ۸۹
The role of economy and trade exchange in Iran and Europe relations
مهر ماه ۹۰
در دوران حضور او در دولت یازدهم حضور او و جواد ظریف در میزگردهای تخصصی مجمع جهانی اقتصاد (داووس) و مصاحبه‌هایش با رسانه‌های جهانی، چشمگیر بود.